INTER-RELIGIOUS RELATION ACCORDING TO FIQH OF PESANTREN: A STUDY FROM BAHSUL MASAIL OF MA’HAD ALY SALAFIYYAH SYAFI’IYYAH SITUBONDO

Muhammad Ikhsanudin*  -  Institut Ilmu Al-Qur'an An Nur Yogyakarta, Indonesia

(*) Corresponding Author
This article focuses on the views and dynamics of thought among the students at the Situbondo Islamic Boarding School. The research was conducted at Ma’had Aly Islamic Boarding School Salafiyyah Syafi’iyyah Situbondo, a productive Islamic boarding school publishing legal opinions and becoming a barometer in the East and Madura region. This study examines the issues of inter-religious relations reflected in the students’ legal arguments. The research is a qualitative study with a primary focus on a literature review of the legal views published by the boarding school, supported by semi-structured interviews. The research material is the legal opinions of the boarding school. The primary source of the research is published legal arguments, while the secondary source is books or other academic works related to the central theme of the study, which is the history of Islamic boarding schools, inter-religious relations, and models of legal discovery. The research results at Situbondo’s Ma’had Aly Islamic Boarding School show a more liberal perspective in addressing inter-religious issues. Ma’had Aly allows non-Muslim leaders and marriages to members of other religions and applies a method of legal discovery supported by istimbath istislahi and kulliyah principles. Both show that Ma’had Aly has a more open and inclusive perspective in addressing inter-religious issues.

Keywords: Fiqh, Bahsul Masail, Hubungan Antar Agama, Pesantren, Ma’had Aly Salafiyyah Syafi’iyyah Situbondo

  1. Abdullah, M. Amin, “Al-Qur’an dan Pluralisme”, Profetika Journal, Vol 1 No.1 January 1999 .
  2. Abdullah, Suparmen Ibrahim, Ma’had Aly, Profil Pendidikan Tinggi Pondok Pesantren di Indonesia, RDI Yogyakarta, no publication year.
  3. Abduh, Muhammad, Al-Islam wa an-Nasraniyyah Ma’a al-Ilmi wa al-Madaniyyah, Matba’a Nahda, Kairo, t.th.
  4. Abd Lathif, Abdul ‘Aziz bin Muhammad, Maqolat Fi al-Madzahib wa Al-Firoq, Darul Wathon, Riyadh, 1413 H.
  5. Abu Zahroh, Syaikh Muhammad, Muhadhorot Fin Nasroniyyah, Ar-Riasatul ‘Ammah, Riyadh, 1440 H.
  6. ......................., Muqoronatul Adyan, Ad-Diyanat Al-Qodaimah, Ma’had Dirosah Al-Islamiyyah, Mekkah, t.th.
  7. Ahmad, Noor dkk., Epistemologi Syara’, mencari Format baru Fiqh Indonesia, Pustaka Pelajar, Yogyakarta, 2000.
  8. An-Nadwah Al-‘Alamiyyah Lisyabab Al-Islamiy, Maushu’ah Al-Muyassaroh Fil Adyan wal Madzahib Al-Mu’ashiroh, Kerajaan Arab Saudi, Riyadh, 1989.
  9. Al-Munawwar, Prof. Dr. H. Said Aqil Husin Fikih Hubungan Antar Agama (Jakarta : Ciputat Press, 2003)
  10. Ali al-Sayis, M., Tarikh al-Fiqh al-Islamiy, Dar al-Kutub al-Ilmiyyah, Beirut, 1990.
  11. Ali, A. Mukti, Ilmu Perbandingan Agama di Indonesia, Mizan, Bandung, 1996.
  12. Arifin, Bustanul Implikasi Prinsip Tasamuh (Toleransi) dalam Interaksi antar Umat Beragama, Jurnal Fikri, Vol 1, No. 2, Desember 2016.
  13. Asy-Syafi’i, Muhammad bin Idris, ar-Risalah, ditahqiq oleh A.M.Syakir, Musthafa Babiy al-Halabiy, Mesir,1940.
  14. Al-Asy’ari, Abu Hasan Ali bin Ismail, Maqalat al-Islamiyyin wa Ikhtilaf Al-Mushallin, Al-Maktabah Al-Asriyyah, Beirut, t.th.
  15. Al-Baghdadiy, Imam Abu Mansur Abd al-Qahir bin Thahir bin Muhammad, Al-Farqu bain al-Firaq wa Bayanu al-Firqoh an-Najiyyah Minhum, Maktabah Ibnu Sina, Kairo: t.th.
  16. Asy-Syahrastani, Imam Muhammad bin Abdul Karim, Al-Milal wa An-Nihal, Dar al-Kutub al-Ilmiyyah, Beirut, 2009.
  17. Azizi, A. Qodri, Eklektisisme Hukum Nasional, Kompetisi antara Hukum Islam dan Hukum Umum, Gama Media, Yogyakarta, 2004.
  18. Bahri, Zainul Wajah Studi Agama-Agama dari Era Teosofi Indonesia (1901-1940) hingga masa reformasi, Pustaka Pelajar, Yogyakarta, 2015.
  19. Basri, Hasan, dkk., KHR As’ad Syamsul Arifin, Riwayat Hidup dan Perhuangannya, CV Sahabat Ilmu Surabaya, 1994.
  20. BPK-P2L, Tiga Tokoh Lirboyo, KH. Abdul Karim, KH. Mahrus Ali, KH. Marzuki Dahlan, BPK-P2L Kediri, 2002.
  21. Boy, Pradana ZTZ (ed.), Agama Empiris, Agama Dalam Pergumulan Realitas Sosial, LP2IF-Pustaka Pelajar-IMM Jatim, Yogyakarta, 2002.
  22. Creww Tanwirul Afkar Ma’had Aly, Fiqh Kontekstual, Ma’had Aly, Situbondo, 2010.
  23. Creww Tanwirul Afkar Ma’had Aly, Fiqh Humanis, Ma’had Aly, Situbondo, 2010
  24. Creww Tanwirul Afkar Ma’had Aly, Fiqh Solutif, Ma’had Aly, Situbondo, 2010
  25. Coward, Harold, Pluralisme Tantangan bagi Agama-Agama, Kanisius, Yogyakarta, 1989.
  26. Djalal, Abdul, Refleksi Delapan Belas Tahun Penyelenggaraan Pendidikan Ma’had Aly Situbondo, Workshop Paper, Puslitbang Penda, Bogor, 31 Oktober-2 November 2008.
  27. Djamil, Abdul, Perlawanan Kiai Desa, Pemikiran dan Gerakan Islam KH. Ahmad Rifa’i Kalisak, LkiS, Yogyakarta, 2001.
  28. Fanani, Ahmad Fuat, Islam Mazhab Kritis, Kompas, Jakarta, 2004.
  29. Fanani, Ahmad, Moderasi Pemikiranb Hubungan Antar Umat Beragama di Majlis Tarjih dan Tajdid Muhamadiyyah, Jurnal Shahih, LP2M IAIN Surakarta, Vol. 2, Nomor 1, Januari - Juni 2017.
  30. Forum Pembukuan bahsul Masail Purna Siswa 2004, Mutiara Samudra Fiqh, Metode Penalaran Solusi Fiqhiyyah, MHM Lirboyo, Kediri, 2005.
  31. Geerts, Clifford, The Religions of Java terj, Yayasan Ilmu-ilmu Sosial, Jakarta, 1983.
  32. Ghafur, Waryono Abdul, ”Millah Ibrahim dalam al-Mizan Fi tafsir al-Qur’an karya Muhammad Husein at-Thaba’thaba’i”, Disertasi, UIN Sunan Kalijaga, 2008
  33. Hamidah , Al-Ukhuwah al-Ijtima‟iyahwa al-Insaniyah: Kajian terhadap Pluralisme Agama dan Kerjasama Kemanusiaan, Jurnal Intizar, Vol. 21, No. 2, 2015.
  34. Harsono, Muhammad, Nikah Beda Agama, Perspektif Aktifis JIL, Jurnal Al-Ahwal, Vol. 2 No.1, 2009
  35. Horishoki, Hiroko, Kyai dan perubahan sosial, P3M, Jakarta, 1987.
  36. Hudhari Bek, M., Tarikh Tasyri’ al-Islamiy, Maktabah Salim bin Sa’ad Nabhan, Mesir tth.
  37. http://lirboyo.net/madrasah-hidayatul mubtadiin, accessed November 20, 2018
  38. Halim, Abdul, “Konstruksi Pluralisme Agama dalam Islam, Jurnal TAJDID, Vol. XIV, No. 2, July-December 2015.
  39. Ibnu Hazm, Imam Abi Muhammad ‘Ali, Al-Fasl fi Al-Milal wa al-Ahwa’ wa an-Nahl, Darul Jail, Beirut, t.th.
  40. Ibnu Arobiy, Muhyiddin, Fushushu al-Hikam, Darul Kutub Al-Arobiy, Beirut, t.th.
  41. Ismail, Faisal, Pijar-pijar Islam, Pergumulan Kultur dan Struktur, Lesfi, Yogyakarta, 2002.
  42. Izmuddin, Iiz. “Hukum Islam, Pluralisme, dan Realitas Sosial, Jurnal Ar-Risalah- Jurnal Kajian Hukum Islam, Vol. 12, No. 1, December 2012.
  43. Tim Penyusun, Lampu Merah Kebebasan Beragama, The wahid Institute, Jakarta, 2011.
  44. Kholaf, Abdul Wahab, Ilmu Ushul Fiqh, Dar al-Qolam Kuwait, 1978.
  45. Khotib, Ach. Muhyiddin, Liberal Belum Jelas Mi’yarnya, no publication year
  46. Knitter, Paul F., Sikap Kristen terhadap Agama Lain: Tantangan bagi Komitmen dan Keterbukaan” dalam Relief Journal of Religious Issues. Vol 1, No. 2, Mei (Yogyakarta: CRCS-GMU, 2003), hal. 127-139
  47. Laouay Safi, The Foundation of Khowledge : A Comparatif Studi of Islamic and Western Methods of Inquiry, IIU Malaysia Press, Selangor, 1996.
  48. Madrasah Hidayatul Mubtadi’in Lirboyo, Paradigma Fiqh Masail, 2004, MHM, Lirboyo
  49. ................................., Kontekstualisasi Turots, telaah Regresif dan Progresif, 2005, MHM, Lirboyo, Kediri.
  50. ................................., Kompilasi hukum peristiwa kekinian, MHM, Lirboyo, 2005.
  51. ..............................., Hidayatul Mubahitsin,Saatnya fiqh menjawab, MHM, Lirboyo, 2006
  52. ................................, Kilas Balik Teoritis Fiqh Islam, MHM, Lirboyo, 2004.
  53. ..............................., Esensi Pemikiran Mujtahid, MHM, Lirboyo, 2003.
  54. ............................., Samudra Fiqh, Metode penalaran Solusi Fiqhiyyah, MHM,Lirboyo, 2004.
  55. ............................., Kang Santri menyingkap Problematika Umat, Purna Siswa Kelas III MHM Lirboyo, 2009.
  56. ..........................., Buah Pikiran Untuk Umat, telaah Fiqh Holistik, Kasturi, Lirboyo, 2008.
  57. ....................................., Hasil Sidang Panitia Kecil (HSPK), MHM Pontren Lirboyo tahun 2008-2009 M
  58. .................................., Dimensi Doktrinal, Studi Metodologi Dinamika Fenomenal, Purna Siswa III 2007, 2007.
  59. ................................, Hasil Sidang LBM Pondok Pesantren Lirboyo, LBM Lirboyo, Kota kediri, 2009-2010 M.
  60. Ma’had Aly PP Salafiyyah Syafi’iyyah Situbondo, Fiqh Rakyat, Pertautan Fiqh dengan kekuasaan, LkiS, Yogyakarta, 2000.
  61. ……………………, Profil Ma’had Aly Pontren Salafiyyah Syafi’iyyah, Situbondo, t.th.
  62. ………………….., Brosur Ma’had Aly.
  63. ………………………, CD Profil Salafiyyah Syafi’iyyah.
  64. ……………………., Ingin Sehat Perpuasalah, PP Salafiyyah, Situbondo, 2009
  65. ..................................., Rencana pengembangan Ma’had Aly.
  66. ................................, Brosur Ma’had Aly terbaru 2018.
  67. Malik, Muhammad, Hubungan Antar Agama Dalam pemikiran Keagamaan Muhamadiyyah 1980-2000, Tesis, IAIN Yogyakarta, 2001.
  68. Mastuhu, Dinamika sistem pendidikan pesantren, suatu kajian tentang unsur dan nilai sistem pendidikan pesantren, INIS, Jakarta, 1994.
  69. Masyhuri, Aziz (penghimpun), al-Fuyudhot ar-Robaniyyah, Hasil Kesepakatan Muktamar dan Musywarah Besar Jam’iyyah Ahlith Thoriqoh al-Mu’tabaroh NU (1957-2005 M), Kalista-PP al-Aziziyyah, Surabaya, 2006.
  70. Misrawi, Zuhairi. “Kesadaran Multikultural Dan Deradikalisasi Pendidikan Islam: Pengalaman Bhinneka Tunggal Ika dan Qabul Al-akhar, Jurnal Pendidikan Islam, Vol.I, Nomor 2, Desember 2012.
  71. Muhaimin, Wacana Pengembangan Pendidikan Islam, Pustaka Pelajar, Yogyakarta, 2004
  72. Muhaimin, Fiqh Lintas Agama : Konsepsi, Proyeksi dan Kontroversi, Jurnal Al-Mashraf, Vol. 1, No. 1 Oktober 2014.
  73. Musa, Yusuf Tarikh Fiqh al-Islami Da’watun Qawiyyah Li Tajdid bi al-Ruju’ Li Mashdarihi al-Ula, Dar al-Kutub al-Arabiy, Mesir, 1958.
  74. Naim, Ngainun, Islam dan Pluralisme Agama, Dinamika Perebutan Makna, Aura Pustaka, Yogyakarta, 2014.
  75. Nasir, Ridwan, Mencari Format pendidikan Ideal, Pondok Pesantren ditengah Arus Perubahan, Pustakan Pelajar, Yogyakarta, 2005.
  76. Noor, Nina Mariani dan Ferry Muhammadsyah Siregar ed., Social Ethics in Inter-Religious Interaction (Switzerland: Globethics, 2015).
  77. Nurdin, Rahmad, Hubungan Antar Umat Beragama Dalam QS. Al-Mumtahanah, Thesis, Pascasarjana UIN Sunan Kalijaga, 2016.
  78. Pontren Lirboyo, Hasil Sidang Panitia kecil madrasah Hidayatul Mubtadi’in.
  79. ........................., Ketetapan Pembina Kesejahteraan PP Lirboyo
  80. ........................., Laporan tahunan Pengurus PP Lirboyo.
  81. Purna Siswa Aliyah 2005, Kontektualisasi Turats, Telaah Regresif dan Progresif, MHM Lirboyo Kediri, 2005.
  82. Rachman, Budhy Munawwar, Islam Pluralis, Wacana Kesetaraan kaum Beriman, Paramida, Jakarta, 2001.
  83. Rahmawati, Erik Sabtidan M. Hatta Satria.“Implementasi Toleransi Beragama di Pondok Pesantren Darut Taqwa Pasuruan, Jurnal de Jure, Jurnal Syariah dan Hukum, Volume 6 Nomor 1, Juni 2014.
  84. Rahmad, M. Imdad, Kritik Nalar Fiqh NU, Lakpesdam, Jakarta, 2002.
  85. Ryandi, Antara Pluralisme Liberal dan Toleransi Islam, Jurnal Kalimah, Vol. 11, No. 2, September 2013.
  86. Rumadi, Fikih Hubungan Antarumat Beragama di Indonesia : Fatwa NU, Muhamammadiyah dan MUI, Jurnal Dialog, Vol. 37, No.1, Juni 2014
  87. Sukamto, Kepemimpinan kyai dalam Pesantren, LP3ES. Jakarta, 1999.
  88. Said, Imam Ghozali dan Ma’ruf Asrori (penyunting), Ahkamul Fuqoha’, Solusi Problematika Aktual Hukum Islam, Keputusan Muktamar, Munas dan Konbes NU 1926-1999 M, LTNU-Diantama, Surabaya, 2004.
  89. Setiawan, H. M. Nur Kholis dkk., Merajut Perbedaan, Membangun Kebersamaan Dialogue Center Press, Yogyakarta, 2011.
  90. Sarapung, Elga, Masruchah, Imam Aziz, Agama dan Kesehatan reproduksi, Pustaka Sinar Harapan-FF, Jakarta, 1999.
  91. Sudrajatm Ajat, Fikih Aktual, Kajian Atas Persoalan-Persoalan Hukum Islam Kontemporer, STAIN Press, Ponorogo, 2008.
  92. Sukron, Ma’mun, “Pluralisme Agama dan Toleransi Dalam Islam Perspektif Yusuf Al-Qaradhawi, Jurnal HUMANIORA, Vol.4 No.2 Oktober 2013.
  93. Sumarah, Ignatia Esti, Pluralisme Agama Dalam Perspektif Kesatuan, Penerbit Sanata Dharma, Yogyakarta, 2012.
  94. Suparmen Ibrahim Abdullah, Ma’had Aly, Profil Pendidikan Tinggi Pondok Pesantren di Indonesia, RDI, Yogyakarta, t.th.
  95. Syalabiy Ahmad, Muqoronah al-Adyan, Maktabah al-Misriyyah, Mesir, t.th.
  96. Sunaryo, Agus,. “Fikih Tasamuh: Membangun Kembali Wajah Islam Yang Toleran, Journal Akademika: Jurnal Pemikiran Islam, Vol. 18 Issue 2, 2014
  97. Tim Paramadina, Fiqih Lintas Agama: Membangun Masyarakat Inklusif-Pluralis, Paramadina, Jakarta, 2004.
  98. Team Pembukuan Manhaji Purna Siswa 2003, Paradigma Fiqh Masail, Kontekstualisasi Hasil Bahsul Masail, cet. 3, MHM Lirboyo, Kediri, 2005.
  99. Team Kodifikasi Purna Siswa 2005, Kompilasi Hukum Peristiwa kekinian, Dari Lirboyo Untuk Rakyat, MHM Lirboyo, Kediri, 2005.
  100. Tim Redaksi Tanwirul Afkar, Ma’had Aly PP Salafiyyah Syafi’iyyah Situbondo, Fiqh Rakyat, Pertautan Fiqh dengan kekuasaan, LKiS, Yogyakarta, 2000.
  101. Tim Laskar Pelangi, Metodologi Fiqh Mu’amalah, Lirboyo Press, Kediri, 2013.
  102. Yazid, Abu (ed), Fiqh Realitas, Respon Ma’had Aly Terhadap Wacana Hukum Kontemporer , Pustaka Pelajar, Yogyakarta, 2005.
  103. …………………., Fiqh Today, Fatwa Tradisional Untuk Orang Modern Jilid 2 (Fikih Politik), Erlangga, Jakarta, 2007
  104. …………………., Fiqh Today, Fatwa Tradisional Untuk Orang Modern Jilid 3 (Fikih Keluarga), Erlangga, Jakarta, 2007
  105. …………………., Fiqh Today, Fatwa Tradisional Untuk Orang Modern Jilid 4 (Fikih Tasawuf), Erlangga, Jakarta, 2007
  106. Yusefri, Syariat Islam Tentang Relasi dan Toleransi Antar Umat Beragama Dalam Al-Qur’an, Al-Istimbath, Jurnal Hukum Islam, STAIN Curub, Vol. 2 No. 1, 2017.
  107. Zamakhsyari Dhofier, Tradisi Pesantren Studi Tentang Pandangan Hidup Kyai, LP3ES, Jakarta, 1982.
  108. Ziemek, Manfred, Pesantren dan Perubahan Sosial, P3M, Jakarta, 1986.
  109. Wahid, Abdurrahman dkk., Dialog : Kritik & Identitas Agama, DIAN-Pustaka Pelajar Yogyakarta, 1994.
  110. Wahyun, Andik , “Potret Konflik Bernuansa Agama di Indonesia”, Jurnal Analisis, Vol. 2, Desember 2012.

Open Access Copyright (c) 2023 Wahana Akademika: Jurnal Studi Islam dan Sosial

Lisensi Creative Commons
Ciptaan disebarluaskan di bawah Lisensi Creative Commons Atribusi-BerbagiSerupa 4.0 Internasional

View My Stats
apps